Cezeri’nin kitabından, suyla çalışan bir mekanizma
Doğum ve ölüm tarihleri kesin olarak bilinmemekle birlikte 1136-1206
yılları arasında yaşadığı tahmin edilen Cezeri’nin su saatleri, su
robotları, otomatik termos gibi birçok teknik ve mekanik buluşu
yaşadığı dönemde de izleyenleri şaşırtırdı. Ama asıl ilginç olan
Cezeri’nin bilgisayarın dayandığı sistemin ve sibernetik biliminin
temellerini atan bilim adamı olmasıdır. Ebû’l İz El Cezeri,
bilgisayarın babası olarak bilinen İngiliz matematikçi Charles
Babbage’den 6 yüzyıl önce aynı sisteme dayalı makineler ve otomatik
aletler yaptı ve bunları çalıştırdı; sibernetiğin kurucusu olarak
bilinen nörolog Ross Ashby’den 800 yıl önce de sibernetik ve otomatik
makinelerin kendi kendine çalışması konusunda bilimsel çalışmalar
yaptı; bu bilimin temellerini attı.
Dünya bilim tarihi açısından bugünkü sibernetik ve robot biliminde
çalışmalar yapan ilk bilim adamı olan Ebû’l İz El Cezeri, çalışmalarını
Artukoğulları Sultanı için yazdığı Kitab’ül-Cami Beyn’el İlmi ve
el-Ameli’en Nafi fi Sınaati’l Hiyel (Mekanik Hareketlerden
Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap) adlı eserinde ortaya koydu.
50’den fazla cihazın kullanım esaslarını, yararlanma olanaklarını
çizimlerle gösterdiği bu olağanüstü kitapta Cezeri, “Tatbikata
çevrilmeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış arasında kalacağını”
söyler. Bu kitabın orijinali günümüze kadar ulaşamadıysa da, bilinen 15
kopyasından 10’u Avrupa’nın farklı müzelerinde, 5 tanesi Topkapı ve
Süleymaniye kütüphanelerinde yer almaktadır.
Kısaca Kitab-ül Hiyel adıyla bilinen eseri 6 bölümden oluşur. Birinci
bölümde binkam (su saati) ile finkanların (kandilli su saati) saat-ı
müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında 10 şekil;
ikinci bölümde çeşitli kap kacakların yapılışı hakkında 10 şekil,
üçüncü bölümde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması
hakkında 10 şekil; dördüncü bölümde havuzlar ve fıskiyeler ile müzik
otomatları hakkında 10 şekil; beşinci bölümde çok derin olmayan bir
kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten aletler hakkında 5 şekil;
6. bölümde birbirine benzemeyen muhtelif şekillerin yapılışı hakkında 5
şekil yer alır.
Teorik çalışmalardan çok pratik ve el yordamıyla ampirik çalışmalar
yapan Cezeri’nin kullandığı bir başka yöntem de yapacağı cihazların
önceden kağıttan maketlerini inşa edip geometri kurallarından
yararlanmaktı. İlk hesap makinesinden asırlar önce aynı sistemle
çalışan benzer bir mekanizmayı, geliştirdiği saatte kullanan Cezeri,
sadece otomatik sistemler kurmakla kalmamış, otomatik olarak çalışan
sistemler arasında denge kurmayı da başarmıştı. Cezeri, Jacquard’ın
otomatik kontrollü makinelerin ilki sayılan otomatik dokuma tezgahından
600 yıl önce değişik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su
dökeceğine, ne zaman meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik
hizmetçiyi geliştirdi. Bazı makinelerinde hidro mekanik etkilerle denge
kurma ve harekette bulunma sistemine yönelen Cezeri, bazılarında ise
şamandıra ve palangalar arasında dişli çarklar kullanarak karşılıklı
etkileme sistemini kurmaya çalıştı. Kendiliğinden çalışan otomatik
sistemlerden sonra su gücü ve basınç etkisinden yararlanarak kendi
kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi oluşturması, Cezeri’nin
otomasyon konusundaki en önemli katkısıdır.
